Verschenen in Bres Magazine, september 2017

All the world’s a stage and all the men and women merely players ~ William Shakespeare

Het leven in deze wereld is een toneelstuk en we kunnen niet anders dan de rollen spelen die we te spelen hebben. Wel is het mogelijk om in te zien dat we die rollen slechts spélen, dat ze ons niet definiëren. Er is een groot verschil tussen iets spelen en denken datgene te zijn wat je speelt. Een acteur weet dat hij slechts de rol speelt die hem toebedeeld is in het toneelstuk en dat hij ondertussen gewoon zichzelf is. Dat hoop ik tenminste voor de acteurs en actrices. De wereld is een podium; het leven in deze wereld een toneelstuk; de wakkere mens, de mens die zich bewust is van zijn of haar werkelijke aard ziet dat en neemt het niet te serieus. Niet dat ik nou altijd zo ‘wakker’ ben overigens; ik verlies me nog regelmatig in identificatie.

We spelen dagelijks verschillende rollen: de rol van werknemer, wandelaar, moeder, klant, reiziger, spreker, luisteraar, noem maar op. Elke nieuwe situatie is weer een nieuw toneelstuk, een nieuwe opstelling. Telkens is er weer de verleiding die op de loer ligt om je te gaan identificeren met de rol die je slechts speelt. En dan is er misschien ook een bepaalde rol waaraan je je identiteit ontleent, meer dan aan de andere rollen die je speelt: schrijver, docent, werkloze, etcetera. Opvallend is het wel dat onze identiteit vaak ontleend wordt aan de functie die we vervullen in de maatschappij. Maar dat even terzijde.

We spelen onze rollen in het toneelstuk en raken misschien meer geïdentificeerd met een rol dan we zouden willen. En we hechten wellicht meer belang aan het toneelstuk dan we zouden willen. Maar stel jezelf eens de vraag: waarin vindt het toneelstuk plaats? Wie of wat is het die ziet dat het toneelstuk plaatsvindt? Gewaarzijn, om het een naam te geven, en dat is dus eerder een ‘wat’ dan een ‘wie’; het is geen persoon, het is niet één van de spelers. Gewaarzijn – of hoe we het onnoembare ook willen noemen – ziet het hele gebeuren: het podium, de rollen, het verhaal dat verteld en uitgebeeld wordt. Het hele toneelstuk verschijnt aan gewaarzijn, verschijnt er in. Elke acteur is in essentie datzelfde gewaarzijn, vermomd als een iemand, als een persoon. Een toespitsing of een focuspunt van gewaarzijn, zouden we kunnen zeggen.

Het is al vaak gezegd in spirituele literatuur dat het Griekse woord persona ‘masker’ betekent, maar ik doe het bij deze nog maar een keer. De persoon verschilt niet erg van de acteur: beide vormen ze slechts een masker, een maskering of versluiering van wat er werkelijk aanwezig is voorbij of voorafgaand aan de identificatie met het specifieke masker. Er is eigenlijk niemand thuis achter dat masker – er is geen individueel, afgescheiden ‘ik’ aanwezig in die body-mind – maar elke acteur of persoon doet alsof er wel iemand is. Dat hoort namelijk bij het spelletje. Het ene poppetje heet anders dan het andere en heeft andere kenmerken, maar in werkelijkheid is er hetzelfde gewaarzijn aanwezig in en achter die schijnbare figuren. Alleen dat gewaarzijn verdient werkelijk de naam ‘ik’ want als je alles weghaalt wat bedacht of verzonnen is over jezelf, is dat het enige wat er overblijft. Maar die ‘ik’ is dus geen persoonlijke ‘ik’.

Het wonderlijke is dat die ‘ik’ exact hetzelfde is – geen duplicaat, maar één en hetzelfde – in wat ik ‘de ander’ noem. Ook zijn of haar essentie, als alles wat bedacht is – overtuigingen, ideeën, zelfdefinities, etcetera – weggehaald is, is gewaar-zijn – Zijn dat gewaar is van zijn eigen bestaan en alles wat daarin verschijnt. Heel krom gezegd, zijn ‘we’ dus in die ‘plek’ die we voor het gemak even gewaarzijn noemen, ‘één’. Datgene waar jij ‘ik’ tegen zegt – het meest fundamentele en meest intieme besef van wie of wat jij bent – is dezelfde ruimtelijkheid, onbegrensdheid, dezelfde stille aanwezigheid waar ik ‘ik’ tegen zeg. In die onbegrensdheid zijn we dus niet verbonden met elkaar, maar is er geen ‘we’; er is alleen maar ‘dat’ – het onnoembare. Op dat diepste (of hoogste, maar net hoe je het bekijkt) niveau bestaan het podium, de rollen en het verhaal in het toneelstuk dus ook niet als afzonderlijke delen van een geheel. Dat alles vindt plaats in hetzelfde geheel, de lege en toch levendige ruimte van gewaarzijn.

Wanneer je je ogen dicht doet, en je vraagt je af: waar ben ‘ik’ nu, waar is ‘ik’ nu te vinden? Wat ontdek je dan? Ik ben hier, al is ‘hier’ niet een plek ergens in de ruimte, hier ís de ruimte. Zijn er grenzen aan ‘mij’, aan hoe ik mezelf ervaar? De grenzen die ik waarneem als ik naar mijn lichaam kijk – voornamelijk de huid dus in feite – zijn die er wanneer ik mijn ogen sluit en voel waar ik ben en welke ruimte ik inneem? Nee! Je voelt sensaties, ook weer ‘ergens’ in diezelfde ruimte, maar niet op een bepaalde plek. Je weet wel dat een bepaalde sensatie in je arm of in je buik zit, maar de concepten arm of buik hebben geen betekenis in die onbegrensde, ondefinieerbare ruimte. Als je je ogen open doet, verschijnen alle dingen ook gewoon in diezelfde ruimte trouwens. In je directe visuele ervaring zijn de dingen ook niet te lokaliseren. Wel als we het verstand gaan gebruiken om locaties aan te duiden; om hoogte, breedte, diepte en dat soort zaken toe te kennen. Dat is prima om te doen, het is alleen goed om te beseffen dat het het menselijke verstand is dat dat soort concepten op de werkelijkheid legt. In werkelijkheid bestaan ze niet, ze worden door ons aan de realiteit gekoppeld.

Kun je zien, kun je ervaren dat wat je waarneemt in je gezichtsveld, zich in dezelfde ruimte bevindt als waarin jouw lichaam zich bevindt? Dat die ‘ander’ die je ziet, in hetzelfde veld beweegt als waarin ‘jij’ je beweegt? En is er niet gewoon één ‘ervaren’ van het hele gebeuren, van ‘jezelf’, de ander, de ruimte en alles wat erin is? Het is één geheel, één happening, je ervaart geen losse onderdelen. We kunnen het vergelijken met een film op een scherm: je neemt alles waar op hetzelfde scherm, het is één beeld. Het enige verschil tussen die film en de werkelijkheid is dat de werkelijkheid zich in 3D aan ons toont (alhoewel, er bestaan tegenwoordig ook 3D films). De losse onderdelen – zowel in de film als in ons leven – komen wederom pas tot ogenschijnlijk bestaan wanneer we gebruik maken van concepten die we bovenop die ongebroken werkelijkheid, bovenop onze directe ervaring leggen.

Kun je je rol spelen zonder ermee geïdentificeerd te zijn? Kun je zien dat die ander ook maar een rol speelt – de rol die hem of haar op dat moment vanuit conditionering en overtuigingen het meest geschikt lijkt? Kun je voelen dat je onder die rollen die op dat moment gespeeld worden hetzelfde Zijn bent? Je speelt misschien de rol van klant en de ander van bediende, leraar en leerling, dader en slachtoffer, noem maar op. Ondertussen weet je dat je veel meer bent dan dat en dat dat ook voor de ander geldt. Dat jullie allebei buiten die specifieke setting gewoon ‘mens’ zijn, met alle normale en minder normale – of sociaal geaccepteerde en minder sociaal geaccepteerde – gedragingen en neigingen. De acteurs en actrices drinken ook gewoon gezellig samen koffie en maken een babbeltje achter de coulissen. Ze weten dat hoe ze op het toneel met elkaar omgaan en wat ze tegen elkaar zeggen niet echt is. Wederom, dat hoop ik tenminste. Waarmee ik zeker niet wil zeggen dat je altijd ‘leuk’ met elkaar om moet gaan. Soms moet je wellicht vrij hard je grenzen aangeven, jezelf verdedigen of jezelf verwijderen uit een situatie. Als mens is het op een praktisch niveau van nut dat je je positie bepaalt, dat je weet waar je staat. Je hoeft je alleen niet afgescheiden te voelen van het geheel, ook al weet je dat een bepaalde situatie om een daadkrachtige actie vraagt.

Alleen vanuit afgescheidenheid, vanuit identificatie met een bepaald afgezonderd ‘zelf’ kun je chemisch afval in de natuur dumpen of een ander mens de hersens inslaan voor je ego-belangen. Vanuit realisatie wat je in werkelijkheid bent, namelijk het geheel, wordt dat onmogelijk of op zijn minst bijzonder lastig om te doen. Wat voor nut heeft het dan dat we onszelf als afgescheiden ervaren en dat we geïdentificeerd raken met de rollen die we in feite slechts spelen? Of, anders gesteld: waarom is er een ‘ik’ en ‘de wereld’. Of nog anders gesteld: waarom is er dualiteit? Het antwoord is simpel: door deze vraag. De vraag is namelijk een uiting van de mind en die brengt de dualiteit – schijnbaar – tot bestaan. Schijnbaar, want we ervaren het totale spel pas als losse onderdelen wanneer het gefilterd wordt door het denken; in werkelijkheid is er alleen ongebroken, onbegrensd gewaarzijn. Het geloof in een afgescheiden zelf ís het afgescheiden zelf. De persoon of een rol is niet het probleem, maar de identificatie ermee; geloven dat je slechts een afgescheiden onderdeel bent is het probleem. De rollen kunnen gespeeld worden zonder identificatie ermee.

Beethoven’s laatste woorden zouden geweest zijn: “applaudisseert, vrienden, de komedie is voorbij!” Met andere woorden: er hoeven geen rollen meer gespeeld te worden. Dat is hoe ik die woorden interpreteer tenminste. Wat een bevrijding om niet meer in die komedie vast te zitten, te zien dat het slechts een komedie is. Maar daarvoor hoef je dus niet te sterven. Het enige wat nodig is om in te zien is dat jij niet de rollen bent die je speelt en de ander ook niet de rollen die hij of zij speelt. Bevrijding of ontwaken is eigenlijk niks anders dan inzien dat de mind het toneelstuk en de rollen die daarin gespeeld worden heel serieus neemt; dat het denken je doet geloven dat dat toneelstuk de werkelijkheid is. Ontwaken houdt in dat de identificatie, het geloof in de rollen eruit valt en dat het toneelstuk van een drama verandert in een komedie, omdat je inziet dat het niet de werkelijkheid is. Jij bent de werkelijkheid die naar de (soms tragi-)komedie kijkt. En naar een ego-mind die je probeert te doen geloven dat jij hem bent. Hoe kan dat nou niet grappig zijn?  © Ludo de Jongh